På hjul gjennom grenselandet

Som nokre kanskje veit, har underteikna ein spesiell fascinasjon for Finnmark. Det kan sikkert verke sært og irrasjonelt, men la oss gjera ein freistnad på å forklåre. Vi visste lite eller ingenting om Finnmark før vi budde der i halvtanna år. Sant å seia tenkte vi på det som eit kaldt og primitivt ingenmannsland, som vi var livredde for å skulle flytte til. Men vi møtte eit område som bognar av historie og kultur. Til å vera så stort, fyller ikkje Finnmark mange sider og kapittel i klokebøkene. Ikkje di mindre er historia om Finnmark, slik vi ser det, kanskje den mest interessante delen av sjølve Noregs historie: Det er historia om grensene, randsonene, dei ekstreme ytterpunkta, om oss sjølve og dei andre, det kjende og det framande, og på den måten representerer Finnmark ei vesentleg utviding av det såkalla norske. Så har historia gjort sine u-svingar, og på mange stader i Finnmark finst i dag berre uklåre spor etter menneska som ein gong klamra seg fast der. Dei tallause segnene som har funnest om kvar tronge vik og kvar nakne holme i dette mangslungne mytiske landskapet, kan ofte ikkje skiljast frå røynda; jamvel mange av stadnamna held godt på løyndommane sine. Men i løyndommane ligg òg dragmakta til denne underlege utkanten.

Difor, då vår kjære Vilde var så venleg å unne oss ei lita rekreasjonsreise bort frå det gode, men hektiske familielivet, la vi denne reisa til Finnmark. Det er òg eit poeng at vi toler varme svært dårleg, noko som gjer det direkte helsebringande for oss å koma til kjølegare strok. Vi planla ei rundreise i ein del av Finnmark vi enno ikkje hadde utforska i nemneverdig grad: Varanger, lengst aust i Noreg, den siste utposten mot Russland og Barentshavet. Vi ynskte å slå fleire fluger i éin smekk, og inviterte difor med oss fire gode vener vi til vanleg møter for sjeldan: John Gunnar, Kristian, Sindre og Erlend, altså ein annan Erlend enn oss sjølve. Vi tok fly til Kirkenes ein grytidleg torsdag morgon, der ein leiebil venta oss. Å køyre bil i Finnmark er svært gunstig, for det finst knapt andre bilar på vegane der. Vi tok jo i vår tid lappen der oppe, møtte ingen bilar under oppkøyringa, og det var den einaste grunnen til at vi stod.

Fyrste stogg: Bugøynes! Men nei: Ikkje ein kilometer var attendelagt før kravet melde seg frå baksetet: "No hadde det vore godt med ein liten øl." Vi leita lenge etter ein butikk i den fyrste vesentlege bygda vi kom til, den skoltesamiske høgborga Neiden. Vi leita gjennom heile den såkalla Skoltebyen, vassa jamvel ut i den store Skoltefossen, men det var ikkje anna råd enn å køyre over grensa til den finske Neiden, Näätämö. Det vart sikkert ein time heft av det, men vi hadde ein klår ambisjon om ikkje å stresse på denne turen, der vegen jo var målet. Hadde vi visst nøyaktig kor lite dei fire andre var innstilte på å stresse, delvis fordi dei sjeldan hadde omgrep om kor langt vi hadde att å køyre, ville vi kanskje ikkje aksentuert dette poenget. For kvar bidige kilometer måtte nokon ut og klappe ein rein, knipse eit bilete, kjederøykje nokre sigarettar, tømme bagasjerommet for tomboksar. Men Bugøynes sprang for så vidt ikkje frå oss, og dette såkalla Vesle Finland, Pikku Suomi, synte seg å vera ei verkeleg perle. Svært mange finske utvandrarar fann i si tid vegen hit, og staden er eit høgsete for det finske og kvenske i Noreg, ein særeigen kultur dei fire fylgjesveinane våre vart mektig imponerte over. På kafeen snakka dei stort sett berre finsk, eller kvensk, så vi klatra heller i berga kringom været. Ferda gjekk vidare langs Varangerfjordens sørbreidd inn til botnen, der vegen deler seg. I denne omgangen skulle vi vidare til Tana. Men fyrst ein stogg ved skiltet til den vesle grenda Skiippagurra, der dei fire andre ville ta eit gruppebilete, utan at vi skjønar kvifor. Så kom det for ein dag at det òg var ynske om ein liten aperitif i baksetet, då det trass alt nærma seg middagstider, og dimed måtte vi svinge inn i Finland på nytt, til Nuorgam nær Polmak. Der har dei pol, eller Alko som det heiter på finsk, og i valutaen euro er jo alt veldig billeg, gjerne knapt ein tiandedel av norske prisar. Langt om lenge kom vi oss heldigvis inn i Noreg att, og fylgde austbreidda av den mektige Tanaelva oppover mot munninga. Sjølve ville vi helst høyre på Tanabreddens ungdom heile vegen, men vi fekk då i det minste innvilga nokre fåe songar. Den vakre Høyholmen ytst i deltaet var vel verd ei vitjing på ein kjøleg, men klår og stille sumarkveld, før vi omsider kunne svinge opp på Kongsfjordfjellet og ut mot Berlevåg, der vi skulle overnatte. Naturen, særleg på det siste strekket der vegen fylgjer kysten, var verkeleg sjokkerande vakker. Om sjølve staden Berlevåg må det vera lov å seia at han nok har sett sine beste dagar, men det er jo slik vi liker det: enkelt og upynta, tragisk og sjarmerande. Heldigvis var det pizzaaftan på den lokale Neptun pub, elles hadde ein banan i Näätämö vorte einaste måltid den dagen. Hyggelege var òg dei sytten millionane måsar som held hus i det segnomsuste fiskeværet, vi har verkeleg aldri sett ein slik overflod av måsar. Dette har jamvel avisene skrive om.

Sindre, Erlend, Kristian og John Gunnar ved munninga av Tanaelva.

Som vanleg vakna vi av oss sjølve i sjutida, og vekte sporenstreks dei andre for å informere om at reisa vidare måtte byrja, om vi skulle ha ringaste sjanse til å rekkje over alt som stod på planen for dagen. Fyrste stogg: Store Molvik! Ein blindveg. Ingen andre enn oss såg ut til å skjøna kva som var stort med å køyre to miler kvar veg på ein medioker grusveg for å sjå ei vik med nokre fåe hus og ingenting meir, men for oss var Store Molvik meir enn stor nok, sjølv om Lille Molvik naturlegvis er endå meir eksotisk. Frå Store Molvik har ein glitrande utsyn tvers over Tanafjorden mot halvøya Digermulen, og naturlegvis sjølve Nordkynhalvøya. Snøen låg enno tjukk i mange av berga langs horisonten. Vi køyrde inn att til Berlevåg for frukost på nærbutikken, deretter vidare over Båtsfjordfjellet mot ein smått legendarisk stad: Syltefjord, der Ytre Syltefjord ein gong hadde Noregs høgste postnummer. Men så vart Syltefjorden fråflytt, og i dag er det vel Båtsfjord som har det høgste postnummeret. Ikkje di mindre var det mogleg å få ei vaffel og ein kaffi på ein liten kafé i downtown Syltefjord, noko som gjorde godt, då vêret hadde slått om til regn og stiv kuling. Kva gjeld sjølve Båtsfjord, Noregs såkalla fiskerihovudstad, kan vi fastslå at staden er litt større og kanskje litt mindre falleferdig enn Berlevåg, men ikkje så fint plassert i landskapet. Det gode var at vi slapp å køyre så mykje sjølve denne dagen, og butikken i Båtsfjord selde iskald bayer som eit supplement til den etter kvart nokså lunkne finske rusbrusen. Til overmål trekte vi framsetet i lotteriet, så vi slapp å sitja inneklemt mellom John Gunnar, Kristian og Erlend, som alle er kringom dobbelt så store som oss. Stemninga var høg, ikkje minst då vi kom oss forbi Tana og Varangerbotn og byrja den utsøkte turen utover langs Varangerhalvøya. Fram til Vadsø var det kjend landskap for oss, med profilerte stader som Meskelv, Skittenelv og Paddeby. Men lenger ut enn Vadsø har vi aldri vore i bil, og å få oppleva Krampenes, Skallelv, Komagvær og alle desse legendariske småe stadene på nært hald, lever vi lenge på. For visse andre i bilen byrja det kanskje gå litt i surr, Syltefjord vart til Syltevær og Krampenes til Krampevik, men vi skal ikkje bruke det imot nokon. Det viktigaste var at vi sjølve heldt på oversynet, og kunne guide sjåføren trygt og ryddig langs den eine vegen som finst der ute. Vi kom fram til neste overnattingsstad, Vardø, i noko lunde rett tid. I Vardø har vi så vidt vore før, ein liten time då Hurtigruta la til kai der, men vi har lenge drøymt om å få utforske denne austlegaste av Noregs byar noko nærare. Fråflyttingsskrømtet har tilsynelatande gjort "Den glade by ved Bussesund" ein smule dyster, men vi vil heller kalle han stemningsfull, spesielt i dystert vêr. Éin ting reagerer vi negativt på, og det gjeld diverre store delar av Finnmark: det at det knapt nokon stad skal vera mogleg å få seg eit skikkeleg fiskemåltid her i fiskerifylket framfor alle. Vardø baud på eitt pizzaalternativ og to thairestaurantar. Vi gjekk for ein av thairestaurantane, og fiskerettane på menyen var utselde. Til vederlag hadde innehavaren eit bomberom fullt av ymse ølsortar. Då passa det fint å halde fram til Nord-Noregs eldste pub, Nordpol kro. Der fekk dei tri single mennene i gruppa vår god kontakt med innflytte damer som arbeider på det statlege og uhyre desentraliserte Kontoret for voldsoffererstatning, medan underteikna og den andre Erlend naturlegvis låg lågt, spesielt etter å ha støytt på nokre lite hyggelege amerikanske spionar.

Vardø sett frå Vardøhus festning ei vakker sumarnatt.

Etter å ha brukt formiddagen på ymse kunst i Vardø, derimellom det svært interessante monumentet over hekseprosessane som føregjekk her på 1600-talet, skulle vi endå litt nordover. Frå Vardø går ein sumaropen veg ut til det fråflytte fiskeværet Hamningberg. Hadde den vegen gått nokre fåe miler vidare, ville han møtt på vegen i Syltefjord, noko som ville ha spara oss for kringom 25 miler køyring dagen før. Men fleire vi snakka med i Vardø ynskjer seg ingen slik veg, då han vil øydeleggje noko av magien ved Hamningberg, som verkeleg kjennest som verdas ende. Turen ut dit går gjennom eit svært spesielt landskap, noko midt imellom månen og ein skrekkfilm, og det er ikkje vanskeleg forstå at folk kunne få nokre merkelege førestillingar om djevlar og trolldomskunster i møte med desse kvasse, svarte klippene. Men i nokre av vikene finst plutseleg dei fagraste strender, og den vågale Kristian var klinkande klår på at han ville bade i Barentshavet. Korkje vi eller John Gunnar kunne vera dårlegare, så dimed var vi tri som sprang over den lange, breie sandstranda ut i dei arktiske bylgjene. Det var kaldt, naturlegvis, men vi ville nok ha gjort det om att. Vel å merkje ville vi då òg ha halde undertøyet på, noko Kristian og John Gunnar ikkje gjorde. Det kom trass alt nokre bilar køyrande forbi på vegen, ein smal, svingete veg der det i utgangspunktet er skummelt nok å køyre, om ein ikkje plutseleg skal skode tri nakne likbleike skrømt. Etter dette stod det eigentleg berre att å køyre til Kirkenes, ingen ørliten tur det heller. Eigentleg skulle vi òg ned i Pasvikdalen for å klatre opp på ein haug og kike over til Nikel i Russland, men for det fyrste var det skodde, og for det andre var klokka såpass mykje idet vi nærma oss Kirkenes, at det ikkje ville bli tid til den store banketten om vi gjorde dette. Så vi nøgde oss med den lett tilgjengelege grenseovergangen ved Storskog, der kunne vi òg gløtte inn i Russland, og så køyrde vi rett ned i Kirkenes sentrum, til hotellet med det velklingande namnet Barents frokosthotell. "Har de frukost?" spurde vi dei svært avslappa arabarane som sat i resepsjonen. "Nei," svara dei. Til vederlag fekk vi ein heil etasje for oss sjølve, vi delte han berre med to russiske bestemødrer og barnebarnet deira. På dette hotellet treivst vi kort sagt svært godt, sjølv om tidlegare gjestar har skrive på nettet at dei tilrår alle å velja telt. Men vi måtte òg gå ut, for å feire i riktig stor stil den formidable prestasjonen det er å ha reist Varanger rundt. Dei single i fylgjet fekk igjen glimrande kontakt med lokale damer, derimellom fleire politi- og grensevaktdamer, venninner av Frode Berg. Det var ikkje langt unna at dei arresterte oss og utleverte oss til Russland i byte mot sin kjære kollega.

Interiør frå Barents frokosthotell på Kirkenes. Klokka på veggen er fire timar for snar.

Ikkje di mindre sat vi på flyet sørover neste formiddag. Utan å skryte, vil vi påstå at det var ein svært effen tur vi regisserte. Vi kan umogleg førestille oss at nokre av døgeniktane vi reiste i lag med, nokon gong har opplevd så mykje på så kort tid. Varanger veit vi litt meir om no, men vi anar at heile Finnmark framleis er fullt av løyndommar. Forresten vil vi ikkje at området skal oversymjast av turistar, så difor må vi på det sterkaste fråråde dykk å reise dit. Eld og bål ventar dei som vågar seg så langt nord, så langt aust. Báchet dearvan. Näkemiin.